Байрым кюн
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Байрым кюн (магъаналары).
Байрым кюн — орта кюн бла шабат кюнню арасында ыйыкъны бир кюнюдю.
Этимологиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къарачай-малкъар тилде байрым кюнню аты христиан дин бла байламлыды эмда Иисус Христосну (Исса файгъамбарны) анасы Къыз Байрымны (Мариямны) аты бла аталгъанды. Бу адет дагъыда черкес (Мэрем) эм тегей (Майрæмбон) тилледе да барды.
Славян тиллени кёбюсюнде, аланы ичинде орус тилде да, байрым кюнню аты, ыйыкъны (баш кюнден башлаб) бешинчи кюнюне саналгъаны себебли, «беш» деген тархдан келеди: орусча — пятница, белорусча — пятніца, болгарча — петък, чехча — pátek, полякча — piątek, сербча — петак, хорватча — petak, словенча — petek, словакча — piatok, украинча — п’ятниця. Маджар тилде péntek сёз — славян тилледен алыннган сёздю.
Буруннгу римлиледе байрым кюн Венерагъа аталгъан кюн болгъанды, кеси да буруннгу грекледен калька этиб алыннганды (Афродитес хемера). Римлилени бу адетлери буруннгу германлылагъа кёчгенди, ала Венераны кеслерини тиширыу тейрилери Фрейя бла ассоциация этгендиле.
Роман тиллени кёбюсюнде байрым кюнню аты латинча dies Veneris — «Венераны кюню» дегенден келеди[1]: французча — vendredi, итальянча — venerdì, испанча — viernes, каталанча — divendres, корсиканча — vennari, румынча — vineri. Бу адет, P-кельт валлий тилде да ыз къойгъанды — dydd Gwener.
Байрым кюнню ингилизча аты — Friday — буруннгу ингилизча Frīġedæġ дегенден келеди, магъанасы да — «Фриггни кюню»[2] — скандинав мифологияда сюймекликни, юйлениуню эм сабий тууууну тиширыу тейриси, Одинни къатыны Фриггни (бур.-исл. Frigg — «сюйюлген») атындан[1]. Башха герман тилледе да байрым кюнню аты Фрейяны атындан келеди: немецча — Freitag, голландча — Vrijdag, буруннгу исландча — frjá-dagr[3]. Швед, норвег, дания тилледе сёзню бюгюннгю формасы — fredag.
Араб тилде байрым кюнню аты — «Jum’a-tul-Mubarak» — «аль-джума» (джыйылыб намаз этиу) деген сёзден къуралгъанды.
Гюрджюча პარასკევი (параскеви) сёз (аны бла бирге юнгюшча — пIаьраска эм чеченча — пӀераска) грек тилден (Παρασκευη «paraskev̱i̱» — «байрым кюн», неда туура «алтынчы») алыннганды.
Орузламада оруну
[тюзет | къайнакъны тюзет]Халкъла арасы ISO 8601 стандартха кёре байрым кюн — ыйыкъны бешинчи кюнюдю.
Иудей эм христиан дин адетлеге кёре байрым кюнню алтынчы кюннге саналгъанлай турады.
Сауд Арабия бла Иранда (эм кёб санда башха муслиман къраллада) ыйыкъ, шабат кюнде башланыб, байрым кюн бошалады.
Дин адетле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Христиан динни биринчи ёмюрлеринден башлаб, ол кюн Исса файгъамбар къачда керилгенди деб ийнаннганлары себебли, байрым кюнню сыйын бек кёргендиле. Аны юсюнден биринчи хапар «Константинни джашагъаны» деген, Кесарияны епископу Евсевий († 340 джыл) джазгъаннга саналгъан китабда тюбейди. Артыкъ бек Пасханы аллы бла болгъан Уллу байрым кюн белгиленеди[4].
Иудейликде байрым кюн — Шаббатха хазырланыу кюндю, иудейле эки кюннге аш-суу аллыкъларын аладыла, Иерусалимде башха кюнледен эсе алгъа тюкенле джабыладыла. Шаббатны башланнганына — байрым кюнде кюн батхан заман саналады, бошалгъанына уа — шабат кюнню ингиринде биринчи юч джулдузну кёрюннгени.
Исламда байрым кюн, эркишиле межгитлеге джыйылыб джума намазны этген кюндю. Ийнаныулагъа кёре «Къыямат кюн» байрым кюнде боллукъду[5]. Сауд Арабия бла Иранда байрым кюн — джангыз бош кюндю. 2006 джылгъа дери бу адет Бахрейн бла Бирлешген Араб Эмиратлада да джюрюгенди, энди уа бу къраллада шабат кюн да бош кюн болгъанды[6]. 2007 джылда шабат кюн Кувейтде да бош кюн этилгенди[7].
Халкъ культурада байрым кюн бла байламлы ийнаныула[8]
[тюзет | къайнакъны тюзет]
|
Байрым кюнюнг — солуу кюнюнг. Байрым кюнде — джума намаз. Байрым кюнде ныгъыш толу. | 
|
|
|
Байрым кюнюнг — байрамды, Ишлегенинг — харамды. |
|
|
|
Байрам этсенг — байрым кюн. (Келген келин насыблы болады дейдиле.) |
|
|
|
Байрым кюнде союм этме. |
|
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Байрым кюн Исламда(орус.)
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ 1,0 1,1 Пятница // Энциклопедия Кольера
- ↑ Online Etymology Dictionary
- ↑ Герман Пауль, Grundriss der germanischen philologie, vol 3, 1900, p. 369
- ↑ ЭСБЕ, статья «Пятница»
- ↑ https://web.archive.org/web/20180507003430/http://www.newsuz.info/wiki/kunlar/juma/ru
- ↑ Bahrain changes the weekend in efficiency drive
- ↑ Kuwait Changes to Friday-Saturday Weekend
- ↑ Джуртубаев М. Ч. Ёзден Адет: Этический кодекс карачаево-балкарского народа. — Нальчик.: Эльбрус, 2005. — 576 б.
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Байрым кюн.
|