Латин алфавит
| Типи: | консонант-вокал |
| Тилле: | Аллында латин тил, кечирек дунияны асламында хайырланады |
| Территориясы: | Аллында Италия, артданы бютеу Кюнбатыш Европа, Америка, Австралия бла Океания |
| Джазылгъаны: | солдан онгнга |
| Белгилени саны: | 26 |
| Къуралгъан датасы: | б. э. д. ~ 700 дж. |
| Къуралгъан джери: | Италия
|
| Кёзюую: | б. э. д. ~ 700 дж. — бусагъатха дери |
| Джууукълары: | Кириллица Копт алфавит Эрмен Тамгъала |
| ISO 15924: | Latn |
 | |
тюрлендириу  |
|
Герман, роман эмда башха кёб тилни джазма системасы болгъан бусагъатдагъы латин алфавит 26 харифден къуралады. Тюрлю-тюрлю тилледе харифлени башха атлары барды. Таблицада Россияда джюрюген атла бериледи, ала француз тилде адетдеча бериледиле.
| Латин хариф | Харифни аты | Латин хариф | Харифни аты | |
|---|---|---|---|---|
| A a | а | N n | эн | |
| B b | бэ | O o | о | |
| C c | це | P p | пэ | |
| D d | дэ | Q q | ку | |
| E e | е, э | R r | эр | |
| F f | эф | S s | эс | |
| G g | же, гэ | T t | тэ | |
| H h | аш | U u | у | |
| I i | и | V v | вэ | |
| J j | йот | W w | дубль-вэ | |
| K k | ка | X x | икс | |
| L l | эль | Y y | игрек | |
| M m | эм | Z z | зет |
Латин алфавитни тамалында джазманы балтий, герман, роман эмда кельт къауумланы тиллери хайырландырадыла, аны тышында башха къауумланы тиллери да хайырланадыла: бютеу кюнбатыш эмда къыбыла-славян тиллени бир къаууму, бир-бир фин-угор эм тюрк тилле, албан бла вьетнам тилле.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Латин алфавит этруск алфавитден къуралгъанды, ол а уа кюнбатыш (къыбыла-италий) грек алфавитден къуралгъанды. Латин алфавит энчи б. э. д. VII ёмюрде бола башлагъанды, эм аллында 21 харифи болгъанды:
A B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V X
Z хариф алфавитден б. э. д. 312 джылда къоратылгъанды (кечирек орнуна салыннганды). С хариф [k] бла [g] тауушланы белгилегенди; б. э. д. 234 джылда энчи G хариф, С харифге кёнделен сызчыкъ салыныб къуралгъанды. Б. э. д. I ёмюрде грек тилден кёлген сёзлени джазар ючюн Y бла Z харифле къошуладыла. Бу тюрлениулени эсебинде латин алфавит 23 харифи бла классика шекилин алады:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
Император Клавдий джетишимсиз латин алфавитге [oe] тауушну къошаргъа кюрешеди (Phoebus сёздеча), [ps/bs] (грек тилдеча), эмда [v] — [u] харифден айры болуб (классика латин алфавитде V U бла V тауушланы белгилегенди). Клавдийни ёлюмюнден сора «Клавдийни харифлери» унутулгъандыла.
Джангы заманда I бла V харифледе тюрлениу болгъанды (I/J бла U/V), аны тышында VV диграф энчи хариф халгъа келгенди. Аны бла алфавит 26 харифи бла бюгюннгю шекилин алгъанды:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Алай а латин тилни алфавитини юсюнден сёлешинсе W хариф къошулмай къалады, аны бла латин алфавит 25 харифге тюшеди.
Орта ёмюрледе скандинав эмда ингилиз алфавитледе тамгъа хариф þ хайырланнганды (аты: thorn), ол th харифни белгилегенди (бусагъатдагъы ингилиз the), алай а кечирек хайырланыудан чыкъгъанды. Бусагъатда thorn хариф къуру исланд алфавитде джюрюйдю.
Бусагъатдагъы латин алфавитледеги башха къошакъ белгиле тамалдагъы 26 харифге диакрит белги къошулуб неда лигатура шекилде къуралады (немец хариф ß, S бла Z харифлени готика лигатурасындан къуралгъанды).
Буруннгу римчиле харфилени къуру уллу формаларын хайырландыргъандыла; бусагъатдагъы гитче харифле антика бла орта ёмюрлени чегинде къуралгъандыла; бусагъатдагъы шекилде харифле б. э. 800 джылында къуралгъандыла (каролинг минускул)
Харифлени модификациялары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Латин харифлени хайырланнган тиллеге классика алфавитни харифлери джетишмейдиле, ол себебден ала тюрлю-тюрлю диакритика белгилени, лигатураланы эмда башха тюрлю модификацияланы хайырланадыла. Юлгюге:
Ā Ă Â Ä Å Ą Æ Ç Ð Ē Ę Ğ Ģ Î Ķ Ł Ñ Ö Ő Ó Ø Œ ß Ş Ţ Ū Ŭ Ž Ź Ż
Къарачай-малкъар тил да тарихини бир заманында (Къарачайда 1924—1939, Малкъарда 1924—1938) латин алфавитни хайырланнганды:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | I i | J j | K k | Q q | L l | M m | N n |
| N̡ n̡ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
| Ь ь | U u | V v | Y y | X x | Z z | Ƶ ƶ |
Латин алфавит — халкъла арасы алфавит
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Бусагъатда латин алфавитни Дунияны адамларыны асламысы таныйды, бу алфавитни школлада тышкърал тиллени дерслеринде болмаса, математиканы дерслеринде юрениледи (латин алфавит ана алфавити болгъан тиллени айтмай къояйыкъ), ол себебден бу алфавит де-факто «халкъла арасы байламланы» алфавити дерге боллукъду. Латин алфавитде джасалгъан тиллени асламысы къуралгъанды — эсперанто, интерлингва, идо эмда башхала.
Латин болмагъан джазмалы тилледе латиница бла джазылгъан система болуучанды. Бир-бир къраллада латиница бла болуш джазма стандартланнганды эмда школлада окъутулады (сёз ючюн, Къытайда, Японияда).
Бир-бирде латиница бла джазыу, техника табсызлыкъла себебли керек болады: халкъла арасы телеграммала къачанда латиница бла джазылгъандыла; электрон почтада эмда веб-форумлада латин алфавитде джазылгъаннга кёб тюберге боллукъду.
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Латин алфавит.
|