Папуа — Джангы Гвинея
Бойсунмагъан Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я
ингил. Independent State of Papua New Guinea
ток-писин Independen Stet bilong Papua Niugini
хири-моту Independen Stet bilong Papua Niu Gini
 Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы |
 Папуа — Джангы Гвинеяны герби |
| Девиз | Unity in diversity («Бирлик кёб тюрлюлюкте») |
|---|---|
| Гимн | O Arise, All You Sons |
| Оноу формасы | Конституциялы монархия |
|---|---|
| Король | III Чарльз |
| Генерал-губернатор | Боб Дадае |
| Биринчи-министр | Джеймс Марапе |
| Тил(лер)и | ингилиз тил, ток-писин тил и хири-моту тил |
| Ара шахары | Порт-Морсби |
| Уллу шахар(лар)ы | Порт-Морсби, Лаэ |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 462 840 км2 (дунияда 54) |
| Сууну юсю | 2 % |
| Сагъат бёлгеси | UTC +10, +11, |
| Эркинлиги | Австралиядан |
|---|---|
| 16 сентябрда 1975 джылда |
| Бютеу халкъы (2021) | 11 781 559 адам (дунияда 83) |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 25,45 адам/км2 |
| БИП (номинал) (2019) | $ 24,809 млрд доллар (103) |
|---|---|
| БИП (ном.) адам башына (2019) | $ 2884 доллар (135) |
| ААИ (2022) | 0.568 (орта) (154) |
| Валютасы | кина (PGK) |
| ISO 3166-1 коду | PG |
|---|---|
| Домен(лер)и | .pg |
| Телефон коду | +675 |
Па́пуа — Джангы Гвине́я (ингил. Papua New Guinea [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), ток-писин Papua Niugini, хири-моту Papua Niu Gini), официал аты — Бойсунмагъан Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я (ингил. Independent State of Papua New Guinea, ток-писин Independen Stet bilong Papua Niugini, хири-моту Independen Stet bilong Papua Niu Gini), — Океанияда, Шош океанны къыбыла-кюнбатыш кесегинде, Джангы Гвинея айрымканны кюнчыгъыш джанында, Бисмарк архтипелаг бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгъан кърал.
Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагъасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джылда халкъны саны — 11,781 минг адам.[1]
Ара шахары - Порт-Морсби.[2] 1973 джылда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан кеси оноун алады. 16 сентябрь 1975 джылда уа бойсунмагъан кърал болады.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дунияда 3-чю айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея Индонезия бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда Микронезины Федератив Штатлары бла, къыбылада Австралия бла, къыбылаю-кюнчыгъышда Соломонну Айрымканлары, кюнчыгъышда Науру бла чеклешеди.
Папуа — Джангы Гвинеяны Арафур, Коралл, Соломонну бла Джангы гвинея тенгизле бла Шош океан бла къуршаланады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны Торрес ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглиги 160 км.
Рельеф
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфи барды. Къралны территориясыны асламысыны мийиклиги тенгиз дараджагъа кёре 1000 метрден кёбдю. Джангы Гвинеяда бир къауум таула мийикликлери бла 4500 м джетедиле. Вильгельм тау (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийик тауду.[3]
Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёбюсю къралны шимал кесегидне турадыла.
Гидрологиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъады. Джангурлу кёзюуледе ала къобуб кёб джерни басадыла.
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къралны территориясында тропик климат барды, кёбюсю мылы-тропикди. Джылда кюнню орта температурасы — 26 °C, аны да джылда амплитудасы кёб болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегине кёре тюрлю-тюрлю айлада боладыла.Таулада 2100 м мийик болса кече къырау урургъа ёчдю.
Флора бла Фауна
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюклени 20 минг тюрлюсю ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналадыла. Суу джагъа бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыкъсанг тропик чегетлени булчукъ чегетле алмашдырадыла, ол чегетлени асламысы да араукария терекден къуралыбды.
Папуа — Джангы Гвинеяда кёб тюрлю джаныуар барды. Къралда сют ичген хайыуанланы 200 тукъумлары, къанатлыланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайды.[4]
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эртде замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашагъандыла. Португал суу джолоучу Жоржи ди Менезиш 1526 джылда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачханды. Шпан суу джолоучу Иньиго Ортис де Ретес 1545 джылда бу айрымканнга, Африкадагъы Гвинеягъа ушатыб, Джангы Гвинея ат береди.
Европачыла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башлагъандыла.
Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джыл папуасла бла джашагъанды (1870-80 джылла).
1884 джылда Джангы Гвинеяны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) Британ империяны колониясы болады. 1902 джылда Британ империя аны Австралиягъа береди.
1880 джыллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесегин (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. Биринчи дуния къазауатан сора 1920 джылда Миллетлени Лигасы аны Австралиягъа мандат территория этиб береди.
1949 джылда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурайды.
.jpg)
1973 джылда Папуа — Джангы Гвинея кеси башына оноу этерге эркинлик алады. 16 сентябрда 1975 джылда уа Австралиядан толу эркинлик алады. 10 октябрь 1975 джылда Папуа — Джангы Гвинея Бирлешген Миллетлени Организациясына киреди. 1988—1997 джыллада Бугенвиль айрымканда Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючюн партизан уруш болгъанды. Ол урушда ёлгенлени саны 20 000 чакълы бир болгъанды.[5]
Политика структурасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчысы - король III Чарльз. Ана атындан къралда башчылыкъ этген - генерал-губерантор (28 февраль 2017 джылдан - Боб Дадае).
Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентде 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джыл сайын сайлагъан этедиле, дагъыда 20 депутатны провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джылдан бери генерал-губернатор, сайлаулада эм кёб депутат орун алгъан партияны башчсына правительствону къураргъа теджейди.
Административ бёлюнюу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинея 4 регионлагъа кирген 22 административ провинциягъа бёлюнеди.
№ |
Байрагъы | Провинция | Административ аралыгъы | Майданы,[6] км² |
Халкъы,[7] чел. (2011) |
Къалынлыгъы, чел./км² |
Региону |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 
|
Ара провинция | Порт-Морсби | 29 561 | 269 756 | 9,13 | Папуа |
| 2 | 
|
Симбу | Кундиава | 6 134 | 376 473 | 61,37 | Хайлендс |
| 3 | 
|
Истерн-Хайлендс | Горока | 11 147 | 579 825 | 52,02 | Хайлендс |
| 4 | 
|
Кюнчыгъыш Джангы Британия | Кокопо | 15 280 | 328 369 | 21,49 | Айлендс |
| 5 | 
|
Кюнчыгъыш Сепик | Вевак | 43 671 | 450 530 | 10,32 | Момасе |
| 6 | 
|
Энга | Вабаг | 11 730 | 432 045 | 36,83 | Хайлендс |
| 7 | 
|
Галф | Керема | 34 550 | 158 197 | 4,58 | Папуа |
| 8 | 
|
Маданг | Маданг | 28 970 | 493 906 | 17,05 | Момасе |
| 9 | 
|
Манус | Лоренгау | 1 913 | 60 485 | 31,62 | Айлендс |
| 10 | 
|
Милн-Бей | Алотау | 14 196 | 276 512 | 19,48 | Папуа |
| 11 | 
|
Моробе | Лаэ | 33 762 | 674 810 | 19,99 | Момасе |
| 12 | 
|
Джангы Ирландия | Кавиенг | 9 581 | 194 067 | 20,26 | Айлендс |
| 13 | 
|
Оро | Попондетта | 22 608 | 186 309 | 8,24 | Папуа |
| 14 | 
|
Бугенвиль автоном регион | Арава | 9 357 | 249 358 | 26,65 | Айлендс |
| 15 | .svg)
|
Саутерн-Хайлендс | Менди | 15 098 | 510 245 | 33,80 | Хайлендс |
| 16 | 
|
Кюнбатыш (Флай) | Дару | 98 115 | 201 351 | 2,05 | Папуа |
| 17 | 
|
Уэстерн-Хайлендс | Маунт-Хаген | 4 323 | 362 850 | 83,93 | Хайлендс |
| 18 | 
|
Кюнбатыш Джангы Британия | Кимбе | 20 296 | 264 264 | 13,02 | Айлендс |
| 19 | 
|
Сандаун (Кюнбатыш Сепик) | Ванимо | 35 908 | 248 411 | 6,92 | Момасе |
| 20 | 
|
Миллет ара шахарны округу | Порт-Морсби | 240 | 364 125 | 1517,19 | Папуа |
| 21 | 
|
Хела | Тари | 10 500 | 249 449 | 23,76 | Хайлендс |
| 22 | 
|
Дживака | Миньи | 4 800 | 343 987 | 71,66 | Хайлендс |
| Бютеу | 461 740 | 7 275 324 | 15,76 |
Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Адам саны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джылда 11,781 минг адам джашагъанды. Аладан кёбюсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарчыды. Халкъны орта джылы - 24 джыл (2020 джылда). Сабий туугъанны сан коэфициенти - 22,08. Адам ёлгенни сан коэфициенти - 5,97. бютеу сабий туугъаны сан коэфициенти 2021 джылда — 2,79 сабий бир тиширыугъа.
Папуа — Джангы Гвинеяда этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритосла, микронезиячыла, полинезиячыла.
Тиллери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болгъаны ючюн, ол дунияда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёбюсю 1000 адамдан аслам сёлешмеген тилди. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи).
Дин
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяда кёбюсю христианлыкъ тутадыла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джылда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 муслиман джашагъанды, 2021 джылгъа уа къралда 10 000 муслиман болады. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.[8]
Шахарлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяны эм уллу шахарлары тизмеси.
| Аты | Ингилиз аты | Адам саны (2019) | Региону |
|---|---|---|---|
| Порт-Морсби | Port Moresby | 283733 | Папуа |
| Лаэ | Lae | 76255 | Момасе |
| Менди | Mendi | 26252 | Хайлендс |
| Попондетта | Popondetta | 28198 | Папуа |
| Маунт-Хаген | Mount Hagen | 33623 | Хайлендс |
| Арава | Arawa | 40266 | Бугенвиль |
| Маданг | Madang | 27419 | Момасе |
| Кокопо | Kokopo | 26273 | Айлендс |
| Кимбе | Kimbe | 18847 | Айлендс |
| Булоло | Bulolo | 16042 | Момасе |
| Вевак | Wewak | 18230 | Момасе |
| Горока | Goroka | 18503 | Хайлендс |
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинея табигъат къайнакъла бла байды алай а халкъы кёбюсю джарлылыкъ чекден энишге джайшайды.
85% бютеу ишлегенледен эл мюлкнюде ишлейдиле. Эл мюлкню баш чыгъаргъан культуралары: кофе, джау, какао, копра, чай, каучук бла шекер. 2021 джылда Папуа — Джангы Гвинея 3 млн. тонна пальма джауну чыгъаргъанды (дунияда 7-чи чыгъарыучу), 1,8 млн тонна кокосну (дунияда 7-чи чыгъарыуучу), 1,3 млн тонна бананны, 699 минг тонна бататны (дунияда 17-чи чыгъарыучу), 42 минг тонна кофени, 42 минг тонн какаону (дунияда 11-чи чыгъарыучу)[9], 5,5 минг тонна чайны.
99% чабакъ продукцияны экспорту - тунецни (дунияны 14% тунецин табдырыб туруучу).
Джерден чыкъгъан магъаданла: багъыр, алтын эмда нефть - къралны экспортуну 72% джабады.
2022 джылда бютеу электро-системаны кючю 582 МВт болгъанды. Аны да 39,7% суу энергетика, 37,4% дизель станциала бередиле.[10]
Папуа — Джангы Гвинеяны номинал БИП 2019 джылда - 24 809 млд доллар болгъанды. Адам башина номинал БИП - 2884 доллар.
Кърал ачханы аты - кина. Бир кина 100 тойядан къуралады.
Маданияты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа — Джангы Гвинеяны маданияты бек джыйымдыкъды. Къралда 7000 кёб маданият къауум барды, аладан да 750 къауумну бирини энчи тиллери бла адетлери бардыла. Сепик сууда эм айтылгъан агъач джоннган адет барды. Былайда тургъан устала ёсюмлюк бла хайуанланы агъачдан джонадыла, аланы да кеслерини кетген уллу аталарына ушатадыла.
Спорту
[тюзет | къайнакъны тюзет]Папуа-Джангы Гвинеяны башха Океанияда кибик эм белгили спорт тюрлюсю - регбиди. Джаш адамланы санындан 50% (20 джылгъа дери) регби-лигада ойнайдыла. 2010 джылдан сора регби школлада окъуу программалагъа кирди.
Башха белгили спортла: австралиячы футбол, крикет, волейбол, софтбол, нетбол бла баскетбол. Бокс бла ауур атлетиканы да белгилиги ёседи къралда.
1962 джылдан сора Папуа — Джангы Гвинея Биригиуюну оюнларына 15 кере къошулганды. 1976 джылдан сора бютеу болгъан Джай Олимпиада оюнлагъа къошулганды. Къыш Олимпиада оюнлагъа бир кере да къошулмаганды.
Дагъыда къарагъыз
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.
- ↑ Папуа — Джангы Гвинея
- ↑ Вильгельм тау
- ↑ Джангы Гвинеяны джаныуарлары.
- ↑ Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия
- ↑ University of Papua New Guinea The State of the Forests in Papua New Guinea.
- ↑ Папуа - Джангы Гвинеяны 2011 халкъ саны отчету.
- ↑ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea
- ↑ Какаоаны чыгъаргъаныучу къралла
- ↑ Папуа-Джангы Гвинеяны энергетика системаны кёчюу
