Тюркле
(«Тюрк миллетле» бетден джиберилгенди)
| Тюркле | |
| Миллетни саны | |
|---|---|
| Миллетни бютеулей саны | 170 млн адам чакълы бир[1] |
| Джашагъан джерлери | |
| • Тюрк — 55 млн[2] • Тюркмения — 5 млн • Юзбекистан — 20 млн • Азербайджан — 8 млн • Иран — 15-30 млн • Кавказ — 2 млн • Къазахстан — 12 млн • Къыргъызия — 3 млн • Россия — 15 млн • Къытай — 13 млн • Европа бирлик — 2 млн • АБШ — 1 млн • Германия — 5 млн • Франция — 0,4 млн • Уллу Британия — 0,4 млн • Монголия — 80 минг • Япония — 0,1 млн • Канада — 0,2 млн • Бразилия — 0,1 млн • Аргентина — 0,1 млн • Украина бла Белоруссия — 0,3 млн • Латин Америка — 0,8 млн • Австралия — 60 минг • Дунияны башха регионлары — 1,4 млн | |
| Башха билгиле | |
| Динлери | кёбюсюне ислам дин, дыгъыда христианлыкъ, тейричилик эм шаманчылыкъ |
тюрлендириу  |
|
Тюркле — бизни эрагъа дери I мингджыллыкъда Алтайда эм Азияны тюзлеринде къуралгъан этнолингвистика миллет къауумду[3]. Тюрклени адетдеги ишлери, сабанчылыкъдан сора да кёчгюнчю малчылыкъ болгъанды, дагъыда темир къазыу эм темирчилик. Тюрк культура, шимал Евразияны кёчгюнчю культуралары бла джууукъ байламлыды. Сёз ючюн, белгили тюрколог Л. Н. Гумилёв, гуннланы скиф культураны андан ары бардыргъанлагъа санагъанды[4].
Тюрктилли миллетле, бизни эрагъа дери III ёмюрден бери белгилидиле. Алай а тюрк этноним (къытайча — ту-кю) биринчи кере VI ёмюрню аллында Монгол Алтайда сагъынылыб башланнганды, кеси да уллу болмагъан бир халкъны белгилегенди, алай а бу халкъ кечирек бютёу Орта Азияда бийлик этген болгъанды. Тюрк сёз — «кючлю», «къаты» деген магъананы тутады[5].
Тюркле, тюрк къауумдан тилледе сёлешедиле.
Бусагъатда тюрк миллетле тюрлю-тюрлю къраллада джашайдыла — Орта бла Ара Азаияда, Шимал Кавказда, Тау Артында, Джерле арасы тенгизни тийресинде, Къыбыла бла Кюнчыгъыш Европада эмда андан ары Россияны Узакъ Кюнчыгъышына дери[6]. Тюрк азчылыкъла, Кюнбатыш Европа бла Американы къралларында эм Къытайда барды.
Тюрк миллетлени эм кърал-территориал къуралышланы классификациялары
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Тарих тюрк миллетле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Аварла
- Алты чуб
- Башкъуртлула
- Берендейле
- Булгарла — Барсилле — Эскелле
- Бунтюркле
- Гуннла
- Енисей къыргъызла
- Къарлукъла
- Кимакла
- Къурыкъанла
- Огъузла — Торкла
- Печенегле
- Половецле — Къыпчакъла
- Татарлыла
- Динлинле
- Тюргешле
- Уйгъурла
- Тюркютле — Ашина
- Хазарла — Савирле — Акацирле
- Чёрные клобуки
- Шато-тюркле
Бусагъатдагъы тюрк миллетле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Булгар къауум
- Тау-алтай (ара-кюнчыгъыш) къауум
- Шорлула (бираз)
- Алтайлыла
- Шимал: кумандинлиле, челканлыла
- Тубаларла
- Къыбыла: алтай-кижи, теленгитле, телеутла
- Къыргъызлыла
- Чулымлыла (бираз)
- Фергана къыпчакъла
- Къарлукъ (къыбыла-кюнчыгъыш) къауум
- Къыпчакъ (шимал-кюнчыгъыш) къауум
- Къыпчакъ-булгар (итил-къыпчакъ) миллетле
- Къыпчакъ-половец (половец) миллетле
- Кърымтатарлыла (орта)[7]
- Къумукълула
- Малкъарлыла
- Къарачайлыла
- Къарайлыла
- Кърымчакълыла
- Урумлула (бираз)
- Къыпчакъ-ногъай (ногъай) миллетле
- Къыпчакъ-половец (половец) миллетле
- Огъуз (къыбыла-кюнбатыш) къауум
- Гагаузлула
- Балкан тюркле
- Азербайджанлыла
- Тюрклюле
- Киприот-тюрклюле
- Месхетин-тюрклюле
- Урумлула (бираз)
- Кърымтатарлыла (къыбыла)[10]
- Ираклы тюркле (туркоманла)
- Сириялы тюрклюле
- Тюркменлиле
- Трухменле
- Хорасанлы тюркле (каджарлыла, теймурташлыла, гударилиле эм башхала)
- Хамзе (?)
- Саларлыла
- Юрюклюле
- Къараманлыла
- Юзбеклиле (бираз)[11]
- Саян (тоба) къауум
- Тюзлю тюбкъауум
- Тайгалы тюбкъауум
- Тофалыла
- Тоджин-тывалыла (тоджинлиле)
- Сойотлула
- Урянхайлыла
- Цатанлыла
- Уйгъур (къыргъыз) къауум
- Якут къауум
- Якутлула (сахалыла)
- Долганлыла
Бусагъатдагъы бойсунмагъан тюрк къралла
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Азербайджан — халкъыны 90 %-инден кёбю[14]
Къазахстан — халкъыны 73 %-и[15] (2010)
Къыргъызистан — халкыны 85 %-инден кёбю[16] (2009)
Тюркменистан — халкъыны 85 %-и чакълы бир[17]
Тюрк
Юзбекистан
Бусагъатдагъы тюрк миллет автономияла
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Синьцзян-Уйгъур автоном район — халкъыны 64 %-и чакълы бир
Башкъурт Республика — халкъыны 57 %-и[18] (башкъуртлула, татарлыла, чувашлыла)
Къабарты-Малкъар Республика — халкъыны 14,8 %-и[18] (малкъарлыла, тюрклюле, татарлыла)
Къарачай-Черкес Республика — халкъыны 44,3 %-и[18] (къарачайлыла, ногъайлыла)
Алтай Республика — халкъыны 40 %-и[18]
Саха (Якутия) Республика — халкъыны 47 %-и[18]
Татарстан Республика — халкъыны 56 %-и[18] (татарлыла, башкъуртлыла, чувашлыла)
Тыва (Тува) Республика — халкъыны 77 %-и[18]
Хакасия Республика — халкъыны 12 %-и[18]
Чувашия Республика — халкъыны 70 %-и[18] (чувашлыла, татарлыла)
Къаракъалпакъстан Республика — халкъыны 94,9 %-инден кёбю[20]
Дагъыда къарагъыз
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. 2008. том 1 стр 826
- ↑ Milliyet. 55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk. Тинтилгенди 18 январь 2012.
- ↑ Брокгауз бла Ефронну энциклопедиялыкъ сёзлюгюнден статья — Тюрки
- ↑ Тюрки в истории | Тюркпортал.Ру
- ↑ Гумилев Л. Н. Три исчезнувших народа. — 1961.
- ↑ Ахатов Г. Х.. Диалект западносибирских татар. Уфа, 1963, 195 с.
- ↑ Кърымтатар тилни тау диалектинде сёлешгенле.
- ↑ Юзбек тилни къыпчакъ диалектлеринде сёлешгенле.
- ↑ Кърымтатар тилни тюзлю диалектинде сёлешгенле.
- ↑ Кърымтатар тилни къыбыладжагъалы диалектинде сёлешгенле.
- ↑ Хорезм областда эмда Бухара областны Тюркменистан бла чекли районларында джашагъанла хорезм тилде эм юзбек тилни икъан-къарабулакъ диалектинде сёлешедиле.
- ↑ Чулым тилни ортачулым сёзлеуюнде сёлешгенле.
- ↑ Шор тилни мрас сёзлеуюнде сёлешгенле.
- ↑ CIA — The World Factbook
- ↑ Агентство Респуюлики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам. Данные на 1.01.2010.
- ↑ Предварительные итоги переписи населения Киргизии 2009 г.
- ↑ CIA — The World Factbook
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 18,8 Результаты переписи 2002 года
- ↑ Национального бюро статистики Республики Молдова
- ↑ Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Тюрко-татары // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Ахатов Г.Х. Об этногенезе западно-сибирских татар // Вопросы диалектологии тюркских языков. — Казань: Издательство Казанского университета, 1960.
- Ганиев Р. Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — Б. 152. — ISBN 5-7525-1611-0.
- Л. Н. Гумилёв. История народа хунну
- Л. Н. Гумилёв. Древние тюрки
- Шамиль Мингазов. Доисторические тюрки
- Рафаэль Безертинов. Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство»
- Рафаэль Безертинов. Тюрко-татарские имена
- Файзрахманов Г. Л. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии
- Мирфатых Закиев Происхождение тюрков и татар
.svg){kind=small}
