Къабарты-Малкъар
| Къабарты-Малкъар Республика | |
|
|
|---|---|
.svg)
| |
Россейни картасында Къабарты-Малкъар Республика
| |
| Административ билгиле | |
| Къралы |  Россей
|
| Статусу | Республика |
| Ара шахары | Нальчик |
| Башха шахарлары | Прохладный, Бахсан, Нарткъала |
| Башчысы | Казбек Коков |
| Правительствону башчысы | Мусукланы Алий |
| Къуралыууну датасы | 1-чи сентябрь 1920 дж |
| Официал сайты | www.kbr.ru |
| География билгиле | |
| Майданы | 12 470 км² |
| Демография билгиле | |
| Халкъы | ▲905 464[1] адам (2024) |
| Басыннганы | 72,61 адам/км² |
| Тил(лер)и | къабарты-черкес, къарачай-малкъар, орус |
| Миллет къурамы | къабарты-черкеслиле, къарачай-малкъарлыла, оруслула |
Къабарты-Малкъар Республика (орус. Кабардино-Балкарская Республика, къаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) — Россей Федерацияны къурамында республикады. Шимал-Кавказ Федерал бёлгеге киреди. 1922 джылны 1-чи сентябрында къуралгъанды. Ара шахары Нальчикди.
Чеклери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шималда Ставрополь край бла, къыбылада Шимал Тегей эмда Гюрджю бла, кюнбатышда Къарачай-Черкесия бла чеклешеди.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Республика асламысы бла Шимал Кавказны тауларында орналыбды, шимал кесеги тюздеди.
Къыбыласында Уллу Кавказны тёрт тау тизими созулубдула — Мел, Къаялы, Къабыргъа эмда Баш (неда Сууайыргъан) тау тизимле
- Эм мийик нохтасы: Минги Тау (5 642 м)
- Шималдан къыбылагъа эм узун джери: 167 км;
- Кюнчыгъышдан кюнбатышха эм узун джери: 123 км.
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Климаты континетлиди. Январны орта температусрасы −4С башлаб (тюзледе) −12С дериди (таулада), июлда уа +23С башлаб +4С дери. Джылда джауумла 500—2000 мм.
Экосистемасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Тюзлеринде къара топуракъла эмда къаралдым-каштан топуракъла, тауланы къабыргъаларында — тау-джайлыкъ топуракъла джайылгъандыла.
Республиканы территориясыны 1/10 чегетди. Суу джагъалада — чапыракълы чегетле. 800—1600 м мийикликде — кенг-чапыракълы чегетле (асламысы бла чынар чегетле), 2200 м дери — зыгыт (асламысы бла нарат). 2000—2400 м мийикликледе субальпий джайлыкъла . 2400 м мийикликде — альпий джайлыкъла джайылгъандыла.
Сютичиучюледен барс, шакал, бёрю, къара айю, къундуз, джур, къабан, кавказ къашха эчки, джугъутур джайылгъанды. Къанатлыланы ичинде эм бек джайылгъан — сарычыпчыкъ, джаз тауукъ эмда бёденеди.
Къабарты-Малкъарны территориясында «Минги тау тийреси» миллет парк , Къабарты-Малкъар мийик тау заповедник орналгъандыла[2].
Суулары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кёллери
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Кёк кёлле
- Тамбий кёл
Бешминглик тёппеле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Мижирги тау (5025 м)
- Джангы тау (5058 м)
- Шхара тау (5068 м)
- Пушкинни джитиси (5100 м)
- Къошдан тау (5152 м)
- Дых тау (5204 м)
- Минги тау (5642 м)
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
1922 джыда Къабарты-Малкъар автоном область къуралады, 1936 джыл статусу АССР-ге дери чыгъарылады.
Уллу Ата Джурт къазауатны джылларында Къабарты-Малкъарда 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизия къуралады, ол Кавказ ючюн сермешиуде эмда Сталинград сермешиуде кесин джигит кёргюзеди. 1942 джылда республиканы асламысы немецлени тюблерине тюшеди. 1943 джылны январында республиканы бютеулей немецледен ариулайдыла. 1944 джылны 8-чи мартында малкъар халкъны кёчюрюлюуюнден сора республикагъа Къабарты АССР ат бериледи, 1957 джыл джангыдан Къабарты-Малкъар АССР ат алады. 1992 джылдан башлаб бусагъатдагъы — Къабарты-Малкъар Республика деген атын алады.
Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Миллет | 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[3] | 2002[4] | 2010 1 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сан | % | Сан | % | Сан | % | Сан | % | Сан | % | Сан | % | Сан | % | Сан | % | |
| Къабартылыла | 122.402 | 60,0 % | 152.237 | 42,4 % | 190.284 | 45,3 % | 264.675 | 45,0 % | 303.604 | 45,5 % | 363.494 | 48,2 % | 498.702 | 55,3 % | 490.453 | 57,0 % |
| Малкъарлыла | 33.197 | 16,3 % | 40.747 | 11,3 % | 34.088 | 8,1 % | 51.356 | 8,7 % | 59.710 | 9,0 % | 70.793 | 9,4 % | 104.951 | 11,6 % | 108.577 | 12,6 % |
| Оруслула | 15.344 | 7,5 % | 129.067 | 35,9 % | 162.586 | 38,7 % | 218.595 | 37,2 % | 234,137 | 35,1 % | 240.750 | 31,9 % | 226.620 | 25,1 % | 193.155 | 22,5 % |
| Тюрклюле2 | 39 | 0,0 % | 96 | 0,0 % | ? | ? | 350 | 0,1 % | 2.033 | 0,3 % | 4.162 | 0,6 % | 11.053 | 1,2 % | 13.965 | 1.6 % |
| Тегейлиле | 4.078 | 2,0 % | 4.608 | 1,3 % | 6.442 | 1,5 % | 9.167 | 1,6 % | 9.710 | 1,5 % | 9.996 | 1,3 % | 9.845 | 1,1% | 9.129 | 1,1 % |
| Эрменлиле | 255 | 0,1 % | 1.119 | 0,3 % | 1.421 | 0,4 % | 2.033 | 0,3 % | 2.184 | 0,3 % | 3.512 | 0,5 % | 5.342 | 0,6 % | 5.002 | 0,6 % |
| Украинлиле | 17.213 | 8,4 % | 11.142 | 3,1 % | 8.400 | 2,0 % | 10.362 | 1,8 % | 12.139 | 1,7 % | 12.826 | 1,7 % | 7.592 | 0,8 % | 4.800 | 0,6 % |
| Корейлиле | ? | ? % | ? | ? % | 1.798 | 0,4 % | 3.773 | 0,6 % | 4.949 | 0,7 % | 4.983 | 0,7 % | 4.722 | 0,5 % | 4.034 | 0,5 % |
| Чыганлыла | 63 | 0,0 % | 145 | 0,0 % | 416 | 0,1 % | 1.076 | 0,2 % | 1.713 | 0,3 % | 2.442 | 0,3 % | 2.357 | 0,3 % | 2.874 | 0,3 % |
| Черкеслиле | 18 | 0,0 % | ? | ? % | 166 | 0,0 % | 303 | 0,1 % | 499 | 0,1 % | 614 | 0,1 % | 725 | 0,1 % | 2.475 | 0,3 % |
| Татарлыла | 449 | 0,2 % | 1.400 | 0,4 % | 1.608 | 0,4 % | 2.481 | 0,4 % | 3.058 | 0,5 % | 3.005 | 0,4 % | 2.851 | 0, 3 % | 2.375 | 0,3 % |
| Азербайджанлыла | 5 | 0,0 % | 62 | 0,0 % | 257 | 0,1 % | 633 | 0,1 % | 1.984 | 0,3 % | 2.024 | 0,3 % | 2.281 | 0,3 % | 2.063 | 0,2 % |
| Тау чууутлула | 1.473 | 0,7 % | ? | ? % | 2.219 | 0,5 % | 2.546 | 0,4 % | 612 | 0,1 % | 3.178 | 0,4 % | 198 | 0,0 % | ? | ? % |
| Немецле | 2.674 | 1,3 % | 5.327 | 1,5 % | 903 | 0,2 % | 5.262 | 0,9 % | 9.905 | 1,5 % | 8.569 | 1.1 % | 2.525 | 0,3 % | ? | ? % |
| Башхала | 6.796 | 3,3 % | 13.269 | 3,7 % | 9.527 | 2,3 % | 15.591 | 2,7 % | 20.309 | 3,0 % | 23.183 | 3,1 % | 21.730 | 2,4 % | 21.037 | 2,4 % |
| Бютёулей | 204.006 | 100% | 359.219 | 100% | 420.115 | 100% | 588.203 | 100% | 666.546 | 100% | 753.531 | 100% | 901.494 | 100% | 859.939 | 100% |
| 1 2269 адам миллетин белгилемегенди. 2Ахыска тюркле бла бирге. | ||||||||||||||||
Джерлешимлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]| 10 минг адамдан аслам адам джашагъан джерлешимле 2010 джылны 1-чи январына кёре[5] | ||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Административ бёлюнюую
[тюзет | къайнакъны тюзет]
- Республикан бойсунууда шахарла:
- Районла:
- Басхан район
- Золка район
- Лескен район (2003 джылдан бери)
- Майский район
- Прохладный район
- Терк район
- Урван район
- Чегем район
- Черек район (1994 джылгъа дери — Совет район)
- Эльбрус район (1994 джылдан бери)
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Республиканы экономисыны тамалы эл мюлкдю.
Промышленносту
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Кавказкабель завод
- Тырныаууз тау-магъадан комбинат (бусагъатда ишлемейди)
Электрокъууат да айный барады, регионда талай гидроэлектростанция ишлейди, бютелей къарыуу — 126,6 МВт, джылгъа 478 млн кВт·сагъ чгъарадыла:
- Аушигер ГЭС (60,0 МВт; 222,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
- Къашхатау ГЭС (65,1 МВт; 241,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
- атылтыб ишлемез халгъа келтирилген Басхан ГЭС (25,0 МВт; 79,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
- талай гитче ГЭС ишлейди (бютеулей къарыуу 5,5 МВт чгъаргъаны 14,9 млн кВт·сагъ джылгъа),
- Зарагиж (15,6 МВт) эм Огъары Малкъар ГЭС-лени къурулушлары барады (15,6 МВт),
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года.
- ↑ Кабардино-Балкария. Энциклопедия «Отечество»
- ↑ Демоскоп Weekly. Приложение. Справочник статистических показателей. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России. Кабардино-Балкарская АССР
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав и владение языками, гражданство
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г.
.svg){kind=small}
