Контентге кёч

Къабарты-Малкъар

Интервикилени тюрлендир
Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
(«Къабарты-Малкъар Республика» бетден джиберилгенди)

Координатла: 43°35′ N 43°24′ E / 43.583333° N 43.4° E (G) (O)

Къабарты-Малкъар Республика
Россейни картасында Къабарты-Малкъар Республика
Административ билгиле
Къралы Россия Россей
Статусу Республика
Ара шахары Нальчик
Башха шахарлары Прохладный, Бахсан, Нарткъала
Башчысы Казбек Коков
Правительствону башчысы Мусукланы Алий
Къуралыууну датасы 1-чи сентябрь 1920 дж
Официал сайты www.kbr.ru
География билгиле
Майданы 12 470 км²
Демография билгиле
Халкъы ▲905 464[1] адам (2024)
Басыннганы 72,61 адам/км²
Тил(лер)и къабарты-черкес, къарачай-малкъар, орус
Миллет къурамы къабарты-черкеслиле, къарачай-малкъарлыла, оруслула
Къабарты-Малкъарны физика картасы

Къабарты-Малкъар Республика (орус. Кабардино-Балкарская Республика, къаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) — Россей Федерацияны къурамында республикады. Шимал-Кавказ Федерал бёлгеге киреди. 1922 джылны 1-чи сентябрында къуралгъанды. Ара шахары Нальчикди.

Чеклери

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Шималда Ставрополь край бла, къыбылада Шимал Тегей эмда Гюрджю бла, кюнбатышда Къарачай-Черкесия бла чеклешеди.

Географиясы

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Россияны банкыны эскериу ачхасыны реверси

Республика асламысы бла Шимал Кавказны тауларында орналыбды, шимал кесеги тюздеди.

Къыбыласында Уллу Кавказны тёрт тау тизими созулубдула — Мел, Къаялы, Къабыргъа эмда Баш (неда Сууайыргъан) тау тизимле

  • Эм мийик нохтасы: Минги Тау (5 642 м)
  • Шималдан къыбылагъа эм узун джери: 167 км;
  • Кюнчыгъышдан кюнбатышха эм узун джери: 123 км.

Климаты

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Климаты континетлиди. Январны орта температусрасы −4С башлаб (тюзледе) −12С дериди (таулада), июлда уа +23С башлаб +4С дери. Джылда джауумла 500—2000 мм.

Экосистемасы

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Тюзлеринде къара топуракъла эмда къаралдым-каштан топуракъла, тауланы къабыргъаларында — тау-джайлыкъ топуракъла джайылгъандыла.

Республиканы территориясыны 1/10 чегетди. Суу джагъалада — чапыракълы чегетле. 800—1600 м мийикликде — кенг-чапыракълы чегетле (асламысы бла чынар чегетле), 2200 м дери — зыгыт (асламысы бла нарат). 2000—2400 м мийикликледе субальпий джайлыкъла . 2400 м мийикликде — альпий джайлыкъла джайылгъандыла.

Сютичиучюледен барс, шакал, бёрю, къара айю, къундуз, джур, къабан, кавказ къашха эчки, джугъутур джайылгъанды. Къанатлыланы ичинде эм бек джайылгъан — сарычыпчыкъ, джаз тауукъ эмда бёденеди.

Къабарты-Малкъарны территориясында «Минги тау тийреси» миллет парк , Къабарты-Малкъар мийик тау заповедник орналгъандыла[2].

Суулары

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Кёллери

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  • Кёк кёлле
  • Тамбий кёл

Бешминглик тёппеле

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Тарихи

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къабарты-Малкъарны тарихи.
Кавказны 1213 джылгъы картасы

1922 джыда Къабарты-Малкъар автоном область къуралады, 1936 джыл статусу АССР-ге дери чыгъарылады.

Уллу Ата Джурт къазауатны джылларында Къабарты-Малкъарда 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизия къуралады, ол Кавказ ючюн сермешиуде эмда Сталинград сермешиуде кесин джигит кёргюзеди. 1942 джылда республиканы асламысы немецлени тюблерине тюшеди. 1943 джылны январында республиканы бютеулей немецледен ариулайдыла. 1944 джылны 8-чи мартында малкъар халкъны кёчюрюлюуюнден сора республикагъа Къабарты АССР ат бериледи, 1957 джыл джангыдан Къабарты-Малкъар АССР ат алады. 1992 джылдан башлаб бусагъатдагъы — Къабарты-Малкъар Республика деген атын алады.

Халкъы

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  • Халкъы — 859 800 адам (2010)
  • Басыннганы — 68,9 адам/км² (2010)
  • Шахарчыла — 54,5 % (2010)
Миллет 1926 1939 1959 1970 1979 1989[3] 2002[4] 2010 1
Сан % Сан % Сан % Сан % Сан % Сан % Сан % Сан %
Къабартылыла 122.402 60,0 % 152.237 42,4 % 190.284 45,3 % 264.675 45,0 % 303.604 45,5 % 363.494 48,2 % 498.702 55,3 % 490.453 57,0 %
Малкъарлыла 33.197 16,3 % 40.747 11,3 % 34.088 8,1 % 51.356 8,7 % 59.710 9,0 % 70.793 9,4 % 104.951 11,6 % 108.577 12,6 %
Оруслула 15.344 7,5 % 129.067 35,9 % 162.586 38,7 % 218.595 37,2 % 234,137 35,1 % 240.750 31,9 % 226.620 25,1 % 193.155 22,5 %
Тюрклюле2 39 0,0 % 96 0,0 % ? ? 350 0,1 % 2.033 0,3 % 4.162 0,6 % 11.053 1,2 % 13.965 1.6 %
Тегейлиле 4.078 2,0 % 4.608 1,3 % 6.442 1,5 % 9.167 1,6 % 9.710 1,5 % 9.996 1,3 % 9.845 1,1% 9.129 1,1 %
Эрменлиле 255 0,1 % 1.119 0,3 % 1.421 0,4 % 2.033 0,3 % 2.184 0,3 % 3.512 0,5 % 5.342 0,6 % 5.002 0,6 %
Украинлиле 17.213 8,4 % 11.142 3,1 % 8.400 2,0 % 10.362 1,8 % 12.139 1,7 % 12.826 1,7 % 7.592 0,8 % 4.800 0,6 %
Корейлиле ? ? % ? ? % 1.798 0,4 % 3.773 0,6 % 4.949 0,7 % 4.983 0,7 % 4.722 0,5 % 4.034 0,5 %
Чыганлыла 63 0,0 % 145 0,0 % 416 0,1 % 1.076 0,2 % 1.713 0,3 % 2.442 0,3 % 2.357 0,3 % 2.874 0,3 %
Черкеслиле 18 0,0 % ? ? % 166 0,0 % 303 0,1 % 499 0,1 % 614 0,1 % 725 0,1 % 2.475 0,3 %
Татарлыла 449 0,2 % 1.400 0,4 % 1.608 0,4 % 2.481 0,4 % 3.058 0,5 % 3.005 0,4 % 2.851 0, 3 % 2.375 0,3 %
Азербайджанлыла 5 0,0 % 62 0,0 % 257 0,1 % 633 0,1 % 1.984 0,3 % 2.024 0,3 % 2.281 0,3 % 2.063 0,2 %
Тау чууутлула 1.473 0,7 % ? ? % 2.219 0,5 % 2.546 0,4 % 612 0,1 % 3.178 0,4 % 198 0,0 % ? ? %
Немецле 2.674 1,3 % 5.327 1,5 % 903 0,2 % 5.262 0,9 % 9.905 1,5 % 8.569 1.1 % 2.525 0,3 % ? ? %
Башхала 6.796 3,3 % 13.269 3,7 % 9.527 2,3 % 15.591 2,7 % 20.309 3,0 % 23.183 3,1 % 21.730 2,4 % 21.037 2,4 %
Бютёулей 204.006 100% 359.219 100% 420.115 100% 588.203 100% 666.546 100% 753.531 100% 901.494 100% 859.939 100%
1 2269 адам миллетин белгилемегенди. 2Ахыска тюркле бла бирге.

Джерлешимлери

[тюзет | къайнакъны тюзет]
10 минг адамдан аслам адам джашагъан джерлешимле
2010 джылны 1-чи январына кёре[5]
Нальчик ▼269,0 Чегем ▲18,3
Прохладный ▼60,0 Нартан 12,3 (2002)
Басхан ▲37,7 Шалушка 11,2 (2002)
Нарткъала ▲33,4 Экинчи Чегем 10,6 (2002)
Майский ▲27,3 Исламей 10,6 (2002)
Дугулубгей 20,4 (2002) Кенже 10,3 (2002)
Тырныаууз ▼20,1 Заюково 10,3 (2002)
Терк ▲20,0 Хасанья 10,2 (2002)

Административ бёлюнюую

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къабарты-Малкъарны Республикасы территория юлешиу

Экономикасы

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Республиканы экономисыны тамалы эл мюлкдю.

Промышленносту

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Электрокъууат да айный барады, регионда талай гидроэлектростанция ишлейди, бютелей къарыуу — 126,6 МВт, джылгъа 478 млн кВт·сагъ чгъарадыла:

  • Аушигер ГЭС (60,0 МВт; 222,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • Къашхатау ГЭС (65,1 МВт; 241,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • атылтыб ишлемез халгъа келтирилген Басхан ГЭС (25,0 МВт; 79,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • талай гитче ГЭС ишлейди (бютеулей къарыуу 5,5 МВт чгъаргъаны 14,9 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • Зарагиж (15,6 МВт) эм Огъары Малкъар ГЭС-лени къурулушлары барады (15,6 МВт),

Белгиле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  1. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года.
  2. ↑ Кабардино-Балкария. Энциклопедия «Отечество»
  3. ↑ Демоскоп Weekly. Приложение. Справочник статистических показателей. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России. Кабардино-Балкарская АССР
  4. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав и владение языками, гражданство
  5. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г.
к • с • т
{{{башлыкъ}}}
Ара шахары НальчикКъабарты-Малкъарны герби
Шахарлары Басхан · Майский · Нарткъала · Прохладный · Терк · Тырныаууз · Чегем
Районлары Басхан · Зольск · Лескен · Май · Прохладна · Терк · Урван · Чегем · Черек · Эльбрус
Статьяла Герби · Гимни · Тарихи · Халкъы · Административ-территориал бёлюнюую · Байрагъы
к • с • т
{{{башлыкъ}}}
Дагъыстан Республика | Ингушетия Республика | Къабарты-Малкъар Республика | Къарачай-Черкес Республика | Шимал Тегей Республика — Алания | Чечен Республика | Ставрополь край
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Къабарты-Малкъар&oldid=110717»